اولین بار کاربرد پودر ماهی به عنوان منبع اصلی پروتئین در دامپروری پس از جنگ جهانی دوم، موجب آغاز صنعت دامپروری مدرن گردید.
اما توسعه آبزی پروری باعث گردید تا امروزه پودر و روغن ماهی به عنوان افزودنی های غذای آبزیان در حد وسیعی مورد استفاده قرار گیرد.
از دهه ۱۹۵۰، بعد از این که رابطه بین مصرف چربی های اشباع و تغذیه و سلامتی کشف شد انگیزه مصرف گوشت قرمز و مرغ در برابر غذاهای دریایی و سایر آبزیان کاهش یافت. این باعث شد تا به دلیل ارزش غذایی بیشتر فرآورده های دریایی، سطح تقاضای آن بیش از گذشته نسبت به سایر پروتئین های حیوانی رشد داشته باشد و عدم کشش ذخایر دریایی موجب رونق آبزی پروری گردد.
با رشد سریع تولیدات آبزی پروری از دهه ۱۹۷۰ بخش بیش تری از مصرف پودر ماهی به سمت تولید غذای آبزیان معطوف گردید. مصرف روغن ماهی نیز در غذای آبزیان افزایش یافته و به یک منبع مهم تامین انرژی و اسیدهای چرب ضروری تبدیل شده است. امروزه حدود ۱۵۸ میلیون تن آبزیان که 66/6 میلیون تن آن از آبزی پروری به دست می آید در سطح آب های جهان برداشت می شود . طی ۱۵ سال اخیر تولید جهانی آبزی پروری به بیش از سه برابر رسیده است و انتظار می رود سهم آبزی پروری در تولید جهانی شیلاتی افزایش یابد، به طوری که در ۱۰ سال گذشته آبزی پروری در جهان حدود 6/5 درصد رشد داشته است و در همین مدت در ایران 14/5 درصد رشد نشان می دهد.
پودرماهی در واقع آردی مایل به رنگ قهوه ای است که تقریبا از انواع آبزیان دریایی بدست می آید. اما به طور کلی از ماهی های وحشی صید شده، ماهی های کوچک و ماهیان استخوانی چرب که بطور معمول برای مصرف مستقیم انسانی مناسب نیستند طی مراحل پختن، فشار دادن، خشک کردن و آسیاب کردن ماهی خام تازه و ضایعات ماهی تولید می شود.
سابقه مصرف پودر ماهی در مناطق مختلف جهان به هزاران سال می رسد. در گذشته، کشورهای شمالی از روغن ماهی به عنوان سوخت روشنایی چراغ ها استفاده می کردند. نروژی ها از حدود ۸۰۰ سال قبل از میلاد مسیح روغن ماهی تولید می کردند و در برهه های مختلف استفاده های متفاوتی از جمله به عنوان کرد و یا غذای حیوانات می شد.
در ژاپن، پودر و روغن ماهی تا مدت ها به عنوان یک غذای اصلی در سفره انسان ها حضور داشت. در سال های بسیار دور در کشورهای اسکاندیناوی قبل از شناسایی ماهیت غذایی پودر ماهی به عنوان غذای دام و طیور استفاده می شده است. صنعت روغن و پودر ماهی در قرن نوزدهم در اروپای شمالی و آمریکای شمالی آغاز شد.
از مازاد صید ماهی هرینگ، روغن برای چرم سازی و صابون سازی تولید میشد. و باقیمانده آغازین آن نیز به عنوان کود مصرف می شد. بعد از قرن نوزدهم استفاده از ماهی برای تهیه کود به طور قابل ملاحظه ای کاهش یافت زیرا تولید پودر ماهی توجه زیادی را به خود جلب کرد. در سال های گذشته پودر ماهی برای چار پایان اهلی، خوک، مرغ و به صورت محدودی برای تولید دارو در صنایع داروسازی و کود به کار می رفته است. اما امروزه روغن ماهی به عنوان یک ماده با ارزش برای دام و انسان شناخته شده است و امروزه در آبزی پروری استفاده زیادی دارد . ضمن اینکه در سال ۲۰۰۸ آمریکا بیش ترین صادرات و نیجریه بیشترین واردات را برای مصرف انسانی پودر ماهی داشته است.
کاهش ذخایر دریاها و صید آبزیان در جهان باعث شده تا سهم آبزی پروری روز به روز بیشتر شده و بیش ترین مصرف پودر ماهی بابت این توسعه در آبزی پروری باشد. بطوری که در حال حاضر رشد علم و فناوری باعث افزایش تولید و سهم ۴۴ درصدی آبزیان پرورشی به ارزش حدود ۱۳۷ میلیارد دلار شده است. مصرف روغن ماهی به ۸۰ درصد و پودر ماهی به حدود ۵۸ درصد در آبزی پروری رسیده است.
شکل های ۱ و ۲ میزان استفاده آن را در زمینه های مختلف نشان می دهد.
توسعه آبزی پروری و افزایش تقاضای منابع در دسترس پودر ماهی، فشار در خور ملاحظه ای بر بازار جهانی و پیرو آن بر قیمت غذا خواهد داشت.
اگر چه نایابی پودر ماهی باعث تمایل استفاده از مواد پروتئینی حاصل از ضایعات پروتئین حیوانی و گیاهی برای تغذیه آبزیان پرورشی می گردد اما در دهه های آینده پودر ماهی کالایی لوکس تلقی خواهد شد که در سطح حداقل و تا حد برآورد نیاز غذایی گونه های ارزشمند در دوره آغازین و مولدسازی مورد استفاده قرار می گیرد ( ,Jackson 2007) بطوری که تحقق توسعه آتی صنعت آبزی پروری با تکیه بر ذخایر ماهیان دریایی برای تولید روغن ماهی، غیر ممکن به نظر می رسد ( Turchini et 2009 ,.al).
از طرف دیگر در سال های اخیر، جایگزینی پودر و روغن ماهی با منابع گیاهی از جنبه های اقتصادی و بوم شناختی، ضرورتی انکارناپذیر برای توسعه پایدار صنعت آبزی پروری محسوب می شود (2001 ,Tidwell and Allan).
بطوری که هر گونه تغییر و تنش در بازارهای جهانی سبب بوجود آمدن بحران و اثر سوء در قیمت پودر ماهی و برنامه های تولید ماهی در کشور می شود.
از سوی دیگر کمبود آب در سطح جهان و به تبع آن خشکسالی و از بین رفتن منابع طبیعی باعث کمبود علوفه و غذای دام است که به همین سبب تغییر تقاضای آن برای دام روی تقاضای آبزی پروری و قیمت تاثیر خواهد گذاشت و پایش بازار توزیع و مصرف آن را حائز اهمیت خواهد نمود.
فرآیند تولید پودر ماهی که به عنوان بازیافت شناخته می شود شامل: پختن ماهی، جداسازی آب و روغن از آن، خشک کردن ماده جامدی که از مرحله قبل به دست آمده و آسیاب کردن آن به صورت پودر می باشد (شیری، ۱۳۷۲).
روغن و پودر ماهی دارای مقادیر بسیار بالایی پروتئین، اسیدهای آمینه، مواد معدنی و اسیدهای چرب ضروری (اسیدهای چرب امگا 3) می باشند. پروتئین کل در پودر ماهی می تواند بیشتر از ۷۰ درصد باشد. از مزایای مهم استفاده از پودر ماهی می توان به بهبود ایمنی در برابر بیماری، بقاء، رشد بالاتر و کاهش بروز ناهنجاری ها اشاره کرد. روغن و پودر ماهی دارای قابلیت هضم بالایی بوده به طوری که منجر به افزایش رشد و تولید ضایعات کمتر از غذا می شود (2008 ,Schipp).
به دلیل اهمیت آن در جیره غذایی آبزیان و هزینه تغذیه پرورش آبزیان که به طور معمول بیش از ۶۰ درصد کل هزینه ها را شامل می شود و پودر ماهی یکی از گران ترین اجزای تشکیل دهنده جیره غذایی است متخصصین علم تغذیه به دنبال جایگزینی نسبی پودر ماهی با پروتئین گیاهی می باشند (1997 ,.Webster et al).
اما در حال حاضر توازن کاربرد آن در قیمت جیره غذایی بسیار موثر بوده و موجب محدودیت هایی در تولیدات آبزی پروری می گردد.
بنابراین آگاهی و پایش مستمر روند بازار تولید و سهم پودر ماهی در توسعه آبزی پروری به عنوان یک نهاده اثرگذار بسیار ضروری است و این تحقیق با هدف بررسی وضعیت تولید ماهی و نقش آن در توسعه آبزی پروری جهان با تعیین راهبردهایی برای صنایع داخلی صورت گرفته است.
اگر چه بر اساس آمار سال ۲۰۰۷ بیش ترین پودر پروتئینی تولیدی جهان مربوط به سویا یا 160/4 میلیون تن و پودر ماهی در رتبه هشتم با 7/5 میلیون تن قرار دارد و همچنین در بین روغن ها، روغن پالم یا ۲۷/۸ میلیون تن در رتبه اول و در رتبه نهم روغن ماهی با 3/1 میلیون تن قرار دارد.
اما سالانه در جهان میلیونها تن پودر ماهی فرآوری شده غالبا در جیره غذایی تجاری چار پایان اهلی، طیور و آبزیان مورد استفاده قرار می گیرد که وابستگی آبزی پروری به آن بیش تر است.
پودر ماهی با کیفیت مناسب به طور متوسط حاوی ۶۰ تا ۷۰ درصد پروتئین، ۲ تا بیش از ۱۴ درصد چربی، ۶ تا ۱۲ درصد رطوبت و از ۱۸ تا ۲۵ درصد خاکستر است. کاربرد مواد خام تازه و دمای پایین در تولید پودر ماهی، زمان نگهداری کم در طی خشک کردن، اندازه ذرات و خواص عملکردی آن شامل میزان چسبناکی و ظرفیت نگهداری آب و قابلیت انحلال جیره خود نیازمند باشند. عموما انواع گونه های ماهی مورد استفاده برای تهیه پودر ماهی چرخه تولیدمثلی کوتاهی داشته و قادر به بازسازی سریع ذخایر خود هستند.
